Mustafa Kemal Atatürk,1881 yılında Selânik’te doğdu. Babası Ali Rıza Efendi, annesi Zübeyde Hanım’dır. Ali Rıza Efendi Selânik yerlilerindendi. Uzak dedeleri Vidin’den ayrılarak Serez’de yerleşmişler, oradan da Selânik’e gelmişlerdi. A1i Rıza Efendi, hayatının ilk devirlerinde gümrük memurluğu yapmış, daha sonraları memuriyeti terkederek kereste ticareti ile meşgul olmuştu. Atatürk’ün annesi Zübeyde Hanım da Selânik yakınlannda Langaza adı verilen kasabada yerleşmiş eski bir Türk ailesine mensuptu. Bu aile, soy olarak Anadolu’dan Rumeli’ye geçmiş yörüklerdendi ve ‘Varyemez oğulları’ olarak tanınıyorlardı. Bu ailenin Langaza’da büyük çiftlikleri vardı; tarım yanında hayvancılıkla meşgul idiler.
1871 yılında Zübeyde Hanım ile evlenen Ali Rıza Efendi’nin henüz elli yaşlarında iken 1888 yılında ölmesi üzerine, yedi-sekiz yaşlannda yetim kalan küçük Mustafa’nın büyütülmesi ve yetiştirilmesi görevi, büyük Türk kadını Zübeyde Hanım’a düştü.
Küçük Mustafa, ilk öğrenimine bir süre annesinin arzusuna uyarak Hafız Mehmet Efendi’nin mahalle mektebinde devam etti; fakat çok geçmeden babasının isteği ile Selânik’te çağdaş eğitim yapan Şemsi Efendi Mektebi’ne geçti ve ilkokulu burada bitirdi. Şemsi Efendi, yeni öğrencisinin yeteneklerini ve zekâsını takdir ettiğinden, küçük Mustafa’nın kendi okulunda bulunmasından son derece memnundu. Küçük Mustafa, bu okulda okurken babası öldü. Bu sıralarda isimleri Makbule ve Naciye olmak üzere kendisinden küçük iki kız kardeşi bulunuyordu. Babaları öldüğü zaman küçük Mustafa yedi, Makbule bir yaşını henüz doldurmuştu; Naciye ise kırk günlüktü. Bu en küçük kardeşleri genç kız iken Selânik’te öldü.
Ali Rıza Efendi’nin ölümü üzerine, Zübeyde Hanım üç çocuğu ile bir süre Selânik yakınlarındaki Rapla çiftliğinde subaşılık yapan kardeşi Hüseyin Efendi’nin yanına yerleşti. Çiftlik hayatı nederiyle küçük Mustafa’nın öğrenimi ister istemez bir süre aksamıştı. Fakat çok geçmeden Selânik’e dönerek halasının yanında, bıraktığı yerden öğrenimine devam etti.
Küçük Mustafa, Şemsi Efendi ılkokulu’ndan sonra bir süre Selânik Mülkiye Rüştiyesi’ne devam etti ise de Kaymak Hafız adlı Arapça öğretmeninin kendisine haksız yere sopa ile vurması üzerine bu okuldan ayrıldı ve 1893 yılında kendi kararı ile Askerî Rüştiye’ye müracaat ederek öğrenimine burada devam etti. Yazları, dayısı Hüseyin Efendi’nin yanına gider, okul zamanına kadar çiftlikte kalırdı. Mustafa bu okulu gerçekten sevmişti. Arkadaşları arasında zekâsı ve üstün yetenekleri ile kısa zamanda kendisini gösterdi ve öğretmenlerinin sevgisini kazandı; öğretmenleri neredeyse kendisine bir arkadaş muamelesi yapma gereğini hissetmişlerdi.
Bu okulda matematik öğretmenliği yapan Yüzbaşı Mustafa Efendi, genç öğrencisinin yetenekleri ve zekâsı karşısında sınıftaki diğer Mustafa’larla aralarındaki farkı belirtmek üzere öğrencisinin adının sonuna “Kemal” ismini ilâve etti. Artık genç öğrenci Mustafa Kemal olmuştu.
Mustafa Kemal, Selânik Askerî Rüştiyesi’ni bitirdikten sonra 1896 yılında Manastır Askerî ıdadisi’ne girdi. Burada Ömer Naci i1e arkadaşlık etti. ılerde ünlü bir hatip olarak tanınacak olan bu kişi, Mustafa Kemal’in hitabet ve edebiyat sevgisinde etkin rol oynadı. Yakın arkadaşlanndan biri olacak olan Ali Fethi (Okyar) de bu okulda öğrenci idi. Genç Mustafa Kemal, askerî öğreniminin yanısıra yabancı dil öğrenimini de ihmal etmiyor; yazları izinli olarak Selânik’e döndüğü zaman Fransızca dersleri alıyordu.
Genç Mustafa Kemal, Manastır Askerî ıdadisi’ni de başarı ile bitirerek 13 Mart 1899 tarihinde ıstanbul’da Harp Okulu’na girdi. 3 senelik başarılı bir Harbiye öğreniminden sonra 10 Şubat 1902’de bu okulu Teğmen rütbesiyle bitirdi ve öğrenimine Harp Akademisi’nde devam etti.1903 yılında İsteğmen olmuştu.11 Ocak 1905 tarihinde de Kurmay Yüzbaşı rütbesiyle Harp Akademisi’nden mezun oldu. Harp Okulu’nda ve Harp Akademisi’nde de zekâsı, yetenekleri ve üstün kişiliği ile kendisini arkadaşlarına ve hocalarına tanıtmış, onların içten sevgi ve saygısını kazanmıştı. Askerlik derslerine büyük ilgisi yanında matematiğe, edebiyata ve güzel söz söylemeye karşı da merakı ve eğilimi vardı. Harbiye’de ve Harp Akademisi’nde, memleket ve millet davaları ile ilgilenmesi, düşüncelerini cesaretle ifadeden çekinmemesi sebebiyle aydın ve inkılâpçı bir subay olarak tanınmıştı. Devir istibdat idaresi idi ve bu davranışları aleyhine olabilirdi; ancak çevresince gerçekten çok sevilişi, düşüncelerinde samimi oluşu, onun herhangi bir tertibe kurban gitmesini önlemişti. Bununla beraber Harp Akademisi’nden mezuniyetini izleyen günlerde istibdat ve padişahlık rejimi aleyhindeki düşünceleri ve durumu, şüphe çekerek birkaç ay ıstanbul’da tutuklu kaldı; sonra bir nevi sürgün olarak vazife ile 5 Şubat 1905 tarihinde Suriye bölgesine, Şam’a atandı.
Şam’da 5. Ordu’nun emrinde kaldığı üç yıl içinde Suriye’nin hemen her yerini görevle dolaşmış, memleket idaresindeki aksaklıkları, ordunun eğitim ve öğretimindeki eksiklikleri daha da yakından görmüştü. Mustafa Kemal, burada 1906 yılı Ekim ayı içinde güvendiği bazı arkadaşlarıyla gizli olarak “Vatan ve Hürriyet Cemiyeti”ni kurdu. Bu arkadaşlarıyla beraber Beyrut, Yafa ve Kudüs’te de kurdukları cemiyeti genişletti. Bir ara gizli olarak Mısır ve Yunanistan yoluyla Selânik’e geçerek burada da “Vatan ve Hürriyet Cemiyeti”nin bir şubesini açtı ve tekrar Şam’a döndü. Şam’dan uzaklaşışı hükûmetçe duyuldu ise de âmirleri kendisini koruduğundan bir ceza yoluna gidilmedi. Bir süre daha Şam’da kaldı. Bu sıralarda 20 Haziran 1907 tarihinde Kolağası (kıdemli yüzbaşı) oldu ve Şam’daki Ordunun Kurmay Başkanlığında bir göreve getirildi.
Mustafa Kemal 13 Ekim 1907’de merkezi Manastır’da bulunan 3. Ordu Karargâhına atandı. Bu Karargâhın Selânik’teki şubesinde çalışmak üzere Selânik e geldi. Bu sıralarda Selânik’teki “Vatan ve Hürriyet Cemiyeti” üyelerini de içine almış olan ittihat ve Terakki Cemiyeti” faaliyet halinde idi. Mustafa Kemal de Selânik’e gelişini takiben bu cemiyete dahil olarak hizmet görmeye başladı. Memleketin istibdat idaresinden kurtarılması, yapılacak yenilikler onun da baş düşüncesiydi. Selânik’e gelişini takiben kısa bir süre sonra 22 Hazıran 1908 de İsküp-Selânik arasındaki demiryolu müfettişliği de 3. Ordu Karargâhındaki görevine ek olarak kendisine verildi.
Bu esnada Rumeli’de büyük faaliyet gösteren “ıttihat ve Terakki Cemiyeti” Abdülhamit’i,1876 Anayasasını yeniden yürürlüğe koymaya ve kapatılan Meclis-i Mebusan’ı tekrar toplantıya çağırmaya zorlamaktadır. “Ittihat ve Terakki Cemiyeti nin bu girişimleri adım adım II. Meşrutiyetin ilânına uzandı.
23 Temmuz 1908 tarihinde ıkinci Meşrutiyet ilân edildiği zaman Mustafa Kemal, Kolağası rütbesiyle Selânik’te askerî görevini sürdürmekte, bir yandan da “ıttihat ve Terakki Cemiyeti” içinde çalışarak ıstanbul’daki siyasi gelişmeleri yakından izlemektedir. O, II. Meşrutiyet gibi büyük bir inkılâbı takiben yapılanları kâfi görmüyor; bu fırsattan yararlanılarak memlekette daha büyük ve daha köklü değişikliklerin gerçekleştirilmesi gereğine inanıyordu.Fakat kendisinin görüşleri “ıttihat ve Terakki Cemiyeti ileri gelenlerinin görüş ve düşüncelerine uymadı. Buna rağmen fikirleriyle zamanın söz sahibi kişilerini uyarmaktan da çekinmiyordu.
II. Meşrutiyet’in ilânı üzerinden henüz bir sene geçmemişti ki ıstanbul’da 13 Nisan 1909’da bu harekete karşı, gerici çevrelerce desteklenen büyük bir isyan gelişti. Mustafa Kemal, 31 Mart Vak’ası olarak bilinen bu isvanı bastırmak üzere Rumeli de oluşturulan Hareket Ordusu’nun Kurmay Başkanlığına getirildi ve bu ordu ile 19 Nisan 1909 tarihinde ıstanbul’a geldi. Hareket Ordusu’nun gerek yolda gerekse ıstanbul’daki sevk ve idaresinde Kurmay Başkanı olarak önemli hizmetler gördü. Hareket Ordusu’nun ıstânbul’a girdiği gün halka hitaben yayımlanan beyannameyi kendisi yazmıştı. Hareket Ordusu’nun duruma hakim oluşundan sonra Abdülhamit tahttan indirildi, yerine Sultan Reşat getirildi. Mustafa Kemal, bu gerici olayın bastırılmasından sonra ıstanbul’da çok kalmayarak 16 Mayıs 1909’da tekrar Selânik’e döndü. Bu sıralarda Selânik ve çevresinde yapılan mânevralarda, tatbikatlarda düşünce ve görüşlerini cesaretle savunuyor; bu ise bazı üstlerinin dikkatini çekerken bazılarının da tahammülsüzlüğüne sebep oluyordu. Kendisi, bir yandan da askerî eğitim konuları üzerinde telif ve tercüme eserler hazırlıyordu.
O, II. Meşrutiyet’i takiben Ordu’nun “ıttihat ve Terakki Cemiyeti” ile sıkı alâkasının ve siyasete kanşmasının tehlikelerini sezinlemeye başlamış, bu görüşlerini 22 Eylül 1909’da Selânik’te toplanan “ıttihat ve Terakki Bûyük Kongresi”nde açıkça dile getirmişti. Fâkat Cemiyetin önde gelenleri onun bu görüşlerini paylaşmadılar. Mustafa Kemal de kendisini Cemiyetten uzak tutarak doğrudan doğruya askeri vazifesine verdi. “ıttihat ve Terakki Cemiyeti” ile anlaşmazlığı ve aralarının açılması böyle başladı.
Mustafa Kemal, Selânik’teki görevini başarı i1e yürütürken 1910 yılı·Eylül ayında Pik2ırdi manevralarını izleme amacıyla Fransa’ya gönderildi. Burada Fransız Ordusunu ve komutanlarını yakından tanıdı. Selânik’e dönüşünden kısa süre sonra 1911 Mart’ında Arnavutluk’ta bir isyan çıktı. Bu isyanı bastırmak üzere düzenlenen harekâtta Harbiye Nazırı Mahmut Şevket Paşa’nın yanında görev aldı.
Mustafa Kemal, 15 Ocak 1911’de 3. Ordu Karargâhındaki görevinden alınarak evvelâ 5. Kolordu Karargâhında, daha sonra yine Selânik’te bulunan 38. Piyade Alayı’nda görevlendirildi. Bu atamadan amaç, kendisine kıta hizmeti gördürerek onu başarısızlığa sürüklemek; bu suretle şevk ve hevesini bir ölçüde kırmak idi. Ama O, bu görevde de büyük başarılar gösterdi; eskiden olduğu gibi yine kumandanlarının, arkadaşlarının sevgi ve saygısını kazandı. Selânik garnizonundaki subaylar gittikçe onun etrafında toplanıyorlardı. Bu durum 3. Ordu Müfettişliğinin hoşuna gitmedi. Onu Selânik’teki vazifesinden ayırarak 27 Eylül 1911 tarihinde ıstanbul’da Genelkurmay Başkanlığında bir göreve tayin ettiler. Mustafa Kemal bu atama üzerine ıstanbul’a gelerek bir süre Genelkurmay Başkanlığında çalıştı.
5 Ekim 1911’de ıtalyanlar Trablusgarp’a hücum ederek istilâ hareketlerine başlamışlardı. Mustafa Kemal, bu bölgede görev almak üzere 15 Ekim 1911’de ıstanbul’dan ayrıldı. Trablusgarp’a gelişini takiben bir süre Tobruk ve Derne Bölgelerinde gönüllü mahalli kuvvetlerin başında bulundu.12 Mart 1912 de Derne Komutanlığına getirildi. Bu sıralarda 27 Kasim 1911 tarihinde Bin- başılığa terfi etti.
1912 yılı Ekiminde Balkan Harbi başlamıştı. Mustafa Kemal, 24 Ekim 1912’de Trablusgarp’tan hareket ederek ıstanbul’a geldi. 21 Kasım 1912’de Gelibolu’da bulunan Bahr-i Sefîd (Akdeniz) Boğazı Kuvay-ı Mürettebesi Komutanlığı Harekât Şubesi Müdürlüğüne atandı. Bu atama üzerine Gelibolu ya geldi. Olaylar süratle gelişmiş, baba memleketi Selânik düşmüş, Bulgar Ordusu ilerleyerek Çatalca’ya kadar gelmişti. Bu elim vaziyet kendisini çok üzdü. Bu cephede bir süre sonra Bolayır Kolordusu Kurmay Başkanlığına getirildi. Bu görevde iken Dimetoka ve Edirne’nin düşmandan geri alınışında büyük hizmetleri gördü.
Mustafa Kemal, Balkan Harbinden sonra, 27 Ekim 1913 tarihinde Sofya Ataşemiliterliğine atandı.11 Ocak 1914 tarihinden itibaren Belgrat ve Çetine Ataşemiliterliklerini yürütme görevi de kendisine verildi. Sofya Ataşemiliterliğine atandığı günlerde yakın arkadaşı Ali Fethi (Okyar) de Sofya Elçiliğine atanmıştı. Mustafa Kemal Sofya Ataşemiliterliği esnasında 1 Mart 1914 tarihin- de yarbaylığa terfi etti.1915 yılı Ocak sonlarına kadar Sofya’da kaldı.
Bu sıralarda 1 Ağustos 1914’te Almarıya’nın Rusya’ya harp ilanı ile I. Dünya Savaşı başlamıştı. Mustafa Kema1 gelişen siyasi ve askeri olayları büyük bir dikkatle izlemekte; bir taraftan da görüş ve düşüncelerini Harbiye Nezaretine bildirmekte idi. Ona gö- re katılma zorunlu hale gelmedikçe Osmanlı Devleti bu büyük savaşın dışında kalmalıydı. Ancak olayların süratle gelişmesi 29 Ekim 1914’te Osmanlı Devletini de ister istemez ıttifak Devletleri yanında harbe girmek mecburiyetinde bıraktı. Mustafa Kema1 bu gelişmeler üzerine Başkumandanlıktan kendisine faal bir hizmet istedi ise de uzun süre bu isteği yerine getirilmedi. Nihayet ısrarı üzerine, kendisini 20 Ocak 1915 tarihinde, Tekirdağ’da teşkil edilecek 19. Tümen Komutanlığına tayin ettiler. Mustafa Kemal, bu tayin üzerine Sofya dan ayrılarak ıstanbul a döndü; derhal yeni görev yerine hareket ederek Tümenini kurdu. Bu Tümen kısa süre sonra görülen lüzum üzerine 25 Şubat 1915’te Tekirdağ’dan Maydos (Eceabat)’a nakledildi. Mustafa Kemal burada,19. Tümene ilâveten 9. Tümenin 2 Piyade Alayı ve bazı topçu birlikleri de emrine verilerek Maydos Mıntıkası Kumandanı olarak görev yaptı.
Gelibolu Yanmadasında önemli olaylar oluyordu. ıngiliz donanması 18 Mart 1915 günü Çanakkale Boğazını geçmeye teşebbüs etti ise de kıyı topçusunun başarılı savunması karşısında, muvaffak olamayarak ağır zayiat verdi. Donanması ile Boğazı geçemeyen düşman, bu defa Gelibolu Yarımadasını çıkarma ile zorlamaya karar verdi. Olaylar bu şekilde gelişirken, Genelkurmay Başkanlığı da 23 Mart 1915 tarihinde Gelibolu’da 5. Ordu kurulmasına karar vermiş, Komutanlığına da Alman Generali Liman von Sanders’i atamıştı.
Liman von Sanders, muhtemel düşman taarruzuna karşı kuvvetlerini üç gruba ayırarak planını yapmış; Mustafa Kemal’in başında bulunduğu kuvvetleri ordu ihtiyatına almıştı. Mustafa Ke- mal bu plan gereğince 18 Nisan 1915 günü Tümeniyle Bigalı’ya geçti.
Düşman birlikleri 25 Nisan 1915 günü Seddülbahir ve Arıburnu bölgesinden ilk çıkarma hareketine başladı. Ancak çıkarma hareketi ilk gün karşısında Mustafa Kemal’i buldu. Mustafa Kemal, çıkarmanın başladığını görür görmez, kuvvetlerini sürat- le Bigalı’dan Conkbayırı’na sevketmişti. Arıburnu’ndan Conkbayırı’na ilerleyen ıngiliz kuvvetleri, o gün, Mustafa Kemal’in komuta ettiği 19. Tümen kuvvetlerinin taarruzu ile geri çekilmeye mecbur edildi.
Conkbayırı taarruzunda Türk askeri görülmemiş bir inanç ve cesaretle savaşıyor, tarihin en büyük kahramanlık sahneleri sergileniyordu. Dâhi komutan, kumandanlara verdiği emre şu cümleleri de ilâve etmişti: “Ben, size taarruz emretmiyorum; ölmeyi emrediyorum! Biz ölünceye kadar geçecek zaman zarfında yerimize başka kuvvetler ve kumandanlar geçebilir!”
25 Nisan 1915 günü başlayan çıkarma, kuvvetlerimiz tarafından kıyıya kadar itilmesine rağmen düşman, 26 ve 27 Nisan 1915 günleri de çıkarma harekâtına devam etti. ılerlemek isteyen ıngilizlerle yer yer şiddetli çarpışmalar oldu; ancak her taarruz Türk askerinin kahramanca savunması karşısında başarısız kal- dı. Mustafa Kemal, Çanakkale Cephesindeki bu üstün başarıları üzerine 1 Haziran 1915’de Albaylığa terfi etti.
Düşman, Çanakkale’de başarı sağlayamamasına, ilerleme gösterememesine rağmen, yeni bir çıkarma yapmada kararlıydı. Düşünülen çıkarmanın gerçekleşebilmesi için, her şeyden önce ilk direnç hatlarını oluşturan Arıburnu ve Seddülbahir’deki Türk kuvvetlerinin yerlerinden sökülmesi gerekiyordu. ıngilizler bu amaçla 6 ve 7 Ağustos l9l5 günleri, takviyeli kuvvetlerle yeni bir taarruz daha denediler; düşman kuvvetleriyle, kuvvetlerimiz arasında şiddetli muharebeler oldu. Ancak, Mustafa Kemal’in aldığı önlemIer sayesinde düşmanın bu taarruzu da gelişme imkânı bulamadı. Arıburnu ve Seddülbahir’deki taarruz devam ederken ıngilizler 6 Ağustos 1919 akşamı Çanakkale’nin güney kıyılarına da asker çıkararak ilerlemeye başladı. Bu suretle Anafartalar Bölgesi de ansızın kritikleşti. Gelişen bu buhranlı durum üzerine Liman von Sanders’in emri ile komuta değişikliği yapılarak, “Anafartalar Grubu Komutanlığı’na 8 Ağustos 1915 tarihinde Albay Mustafa Kemal. qetirildi. 9 Ağustos 1915 günü komutayı ele alan Mustata Kemal beklemeksizin aynı gün yaptığı taarruz ile ilerleyen ıngiliz kuvvetlerini tekrar çıkarma yaptıkları kıyılara itti. Aynı günün akşamı Conkbayırı bölgesine geçerek buradaki kuvvetleri de 10 Ağustos 1915 sabahı taarruza geçirdi. Böylece düşmanın ilerlemesine imkân verilmemiş; aksine tutunduğu mevzilerden tamamen çıkarılarak Anafartalar bölgesine tam anlamıyla hâkim olunmuştu. Mustata Kemal, 25 Nisan 1915 taarruzunda olduğu gibi 9 ve 10 Ağustos taarruzlarında da bizzat ateş hattında bulunmuş, ateş hattından emirler vermiş, bu davranışı yanındaki subay ve erler için ifadesi imkânsız cesaret kaynağı olmuştu. Conkbayırı’nda kalbini hedef alan bir kurşun, cebindeki saate çarpıp geri döndüğünden mutlak bir ölümden kurtuldu. Bu muharebeler esnasında gösterdiği kahramanlık, azim ve yüksek kumanda kudreti, kendisi- ne memleket içinde ve dışında büyük ün sağladı. Artık o, “Anafartalar Kahramanı” olarak anılıyordu. Aylarca süren çıkarma ve savaşlar sonucu ilerleme kaydedemeyen ıngilizler; nihayet 1915 yılı Aralık sonunda müttefikleriyle beraber Çanakkale’den çekildiler. Düşmanların Çanakkale Boğazı’nı geçememesi, ıstanbul’un işgalini önlemiş; ıngiliz- lerin, Marmara ve Karadeniz üzerinden müttefikleri Rusya ile bağlantı kurma hayallerini söndürmüştü. Bütün bu olaylar, bir anlamda, I. Dünya Savaşının akışını da etkiliyor, dünya tarihinin yönünü değiştiriyordu. Bu savaşlarda ıngilizler insan, araç ve gereç yönünden Türklerden şüphesiz ki çok fazla idi; ancak onların unuttukları nokta, Türk askerinin tarihsel kahramanlığı ve bu kahramanlığı yönlendiren Mustafa Kemal faktörü idi. Mustafa Kemal, Çanakkale Muharebelerinin eski şiddetini kaybettiği 1915 yılının son aylarında, son bir taarruzla düşmanı tutunduğu kıyılardan da sökerek onu tam mağlûp duruma düşürmek görüşünde idi. Ancak bu teklifi, Ordu Komutanı Liman von Sanders tarafından, düşmanın da kıyıdan yapacağı topçu ateşinin ağır zayiat verdirebileceği endişesiyle benimsenmedi. Artık bu cephede yapacak bir şey kalmamıştı. Mustafa Kemal,10 Aralık 1915’te “Anafartalar Grubu Komutanlığı”nı, Fevzi (Çakmak) Paşa’ya bırakarak izinli olarak Çanakkale den ayrıldı; ıstanbul a döndü. Mustafa Kemal, 27 Ocak 1916’da karargâhı Edirne’de bulunan Onaltıncı Kolordu Komutanlığına atandı. Kısa süre sonra bu Kolordu’nun aynı isimle Diyarbakır’da kurulması kararı üzerine yine Kolordu Komutanı olarak 11 Mart 1916’da Diyarbakır- Bitlis-Muş Cephesine tayin edildi. Mustafa Kemal, 26 Mart 1916’da Diyarbakır’a gelerek komutayı ele aldı.1 Nisan 1916 da Generalliğe yükseltildi. Diyarbakır’a gelişini takiben kısa bir hazırlıktan sonra 3 Ağustos 1916 sabahı emrindeki kuvvetleri Bitlis ve Muş yönünde taarruza geçirdi; Ruslarla iki tümenimiz arasında taarruz ve karşı taarruz şeklinde şiddetli çarpışmalar oldu. Nihayet 8 Ağustos 1916 sabahı Muş, aynı günün akşamı Bitlis kuvvetle rimiz tarafından düşman işgalinden kurtarıldı. Muş; ne yazık ki 25 Ağustos 1916’da tekrar Rusların eline düşmüştü. Mustafa Kemal Paşa, 2. Ordu Komutanlığı sırasında, 14 Mayıs 1917’de Muş’u ikinci defa Rus işgalinden kurtardı. Mustafa Kemal Paşa, Aralık l9l6’da Ahmet ızzet Paşa’nın izinli olarak bir süre ıstanbul’a gitmesi üzerine vekâleten 2. Ordu Kumandanlığına tayin edildi. Karargâhı Diyarbakır’da olan bu ordunun Kurmay Başkanı Albay ısmet (ınönü) Bey’di. Büyük Kumandanın, ınönü ile yakından tanışması, emir-komuta zinciri içinde çalışması bu tarihlere rastladı. Mustafa Kemal Paşa,14 Şubat 1917’de Hicaz Kuvve-i Seferiyesi Komutanlığına atanması üzerine Şam’a giderek Sina Cep- hesini teftiş etti ise de 5 Mart 1917 tarihinde Diyarbakır’da 2. Ordu’ya vekâleten komutan atandı. Tekrar Oiyarbakır’a dönen Mus- tafa Kemal Paşa,16 Mart 1917’de asaleten 2. Ordu Komutanlığına getirildi. Fakat bu görevde de çok kalmayarak 5 Temmuz 1917 tarihinde Yıldırım Orduları Grubu Komutanlığına bağlı olarak Halep’te kurulması kararlaştırılan 7. Ordu’nun başına getiril- di. Bu cephenin umumî idaresi Falkenhein adlı bir Alman generaline verilmişti. Mustafa Kemal Paşa,15 Ağustos 1917 günü Halep’e gelerek göreve başladı. Fakat bir süre sonra General Fal- kenhein ile aralannda askeri görüşler ve uygulanacak harekat bakımından anlaşmazlık çıktı; bu anlaşmazlık sonucu Mustafa Kemal Paşa,1917 Ekim başlarında istifa mecburiyetinde kaldı. Kendisine tekrar Diyarbakır’daki eski görevi teklif edildi ise de kabul etmeyerek ıstanbul’a geldi. 7 Kasım 1917’de Genel Karargâh’ta görevlendirildi. Ancak kısa süre sonra Veliaht Vahdettin Efendi’nin maiyetinde Alman Umumî Karargâhını ve Alman Cephelerini ziyaret etmek üzere Almanya seyahatine iştirak etti.15 Aralık 1917 – 4 Ocak 1918 arasını kapsayan bu seyahat esnasında Mustafa Kemal, Alman askeri çevrelerinde incelemeler yaparak, Alman ımparatoru II. Wilhelm ve devrin tanınmış komutanlarıyla görüştü. Onlara -hoşlanmasalar da- I. Dünya Harbinin muhtemel sonuçlan hakkındaki görüşlerini açıkça ve belirgin şekilde an- latıyordu. Mustafa Kemal Paşa, 20 gün süren Almanya seyahatinden ıstanbul’a döndükten bir süre sonra böbrek rahatsızlığı nedeniyle Viyana ve Karlsbad’a giderek tedavi gördü. 13 Mayıs 1918 – 4 Ağustos 1918 arasını kapsayan bu seyahat dönüşü General Falkenhein’in yerine Yıldırım Ordular Grubu Komutanlığına getiril- miş olan General Liman von Sanders’in emrindeki 7. Ordu’ya Ağustos 1918’de tekrar komutan oldu ve 15 Ağustos 1918 günü Halep’e geldi. Mustafa Kemal, bu cephede ıngilizlere karşı başarılı müdafaa savaşları yaptı. Takviyeli ıngiliz kuvvetleri karşısında, O’nun maharet ve dirayeti sayesinde, bu bölgedeki Türk Ordusu dağılmaktan kurtarılmiş; büyük bir düzen içinde Halep’e kadar çekilme başarısını göstermişti. Fakat I. Dünya Savaşı Almanya ve müttefikleri aleyhine gelişiyordu. 29 Eylül 1918 tari- hinde Bulgaristan savaştan çekilmiş, 4 Ekim 1918 tarihinde de Almanya mütareke istemişti. ıstanbul’da Talat Paşa Kabinesi istifa etmiş, yeni Kabineyi Ahmet ızzet Paşa kurmuştu. Bu gelişme- ler karşısında Mustafa Kemal Paşa yetkili makamlara, askerî ve siyasî önerilerine devam etti ise de yine kabul ettiremedi. Nihayet 30 Ekim 1918 tarihinde de Osmanlı Devleti, itilâf devletleri ile Mondros Mütarekesi’ni imzalayarak l. Dünya Savaşından çekildi. Mustafa Kemal Paşa, Mondros Mütarekesi’nin imza edildiği günün ertesi, 31 Ekim 1918 tarihinde Yıldırım Ordular Grubu Komutanlığına getirildi ise de artık yapacak birşey kalmamıştı. 7 Ka- sım 1918 tarihinde bu Grup Kumandanlığı’nın da Padişah iradesiyle kaldırılması üzerine Adana’dan hareketle 13 Kasım 1918 gü- nü ıstanbul’a geldi. Artık Türkiye, mütareke şartlarını yaşıyordu ve kendisi de Harbiye Nezareti emrine verilmiş bir Ordu Kumandanı idi. Memleket ve milletin içinde bulunduğu şartlar ağır idi. Büyük bir savaş sonunda, mağlup bir devlet olarak 30 Ekim 1918’de “Mondros Mütarekesi” adı verilen şartları ağır bir anlaşma imzalanmış, bu anlaşma şartlarına dayanılarak memleketin birçok böl- gesi galip devletlerce işgal edilmiş, ordumuz dağıtılmış, bütün silâh ve cephane galip devletlerin emrine verilmişti. Osmanlı memleketleri tamamen parçalandığı gibi, Türk’ün ana yurdu, Anado- lu da galip devletler arasında taksime uğruyordu. ıtalyanlar Antalya’ya çıkmıştı. ıskenderun, Adana, Mersin, Antep, Maraş, Urfa işgal altında idi. Kars’ta ıngilizler idareyi ele almıştı. Trakya işgal altında idi. Düşman donanması ıstanbul sularında demirlemişti. Çanakkale ve ıstanbul Boğazları tutulmuştu. ıstanbul ve ıstanbul Hükûmeti ıtilâf Devletlerinin baskı ve kontrolü altında idi. Padişah ve hükümet, düşmanlara âlet olmuş, âciz ve şaşkın bir vazi- yette sadece kendileri için emniyet ve kurtuluş yolu aramakta idiler. Anadolu’nun her şehrinde ecnebi subaylar dolaşıyor, ıtilâf Devletleri temsilcisi sıfatıyla direktifler veriyorlardı. Yunanlılar da ızmir’i işgal hazırlıklarıyla meşguldu; bu yolda büyük çaba harcıyorlar, ıtilâf Devletlerini iknaya çalışıyorlardı. Nihayet 15 Mayıs 1919’da bu gayelerine eriştiler. Olayların bu şekilde gelişeceğini Mustafa Kemal, önceden sezinlemişti. Nitekim Mondros Mütarekesi’nden 5 gün sonra, 5 Ka- sım 1918’den itibaren Harbiye Nezaretinden Mondros Mütarekesi gereğince ordulara terhis emirleri gelmeğe başladı. Atatürk, aynı gün Adana’dan Sadrazam Ahmet ızzet Paşa’ya ilk ikaz telgrafını çekti: “Ciddî olarak arzederim ki gereken tedbirleri alma- dıkça orduyu terhis etmeyiniz! Şayet orduları terhis edecek ve ıngilizlerin her dediğine boyun eğecek olursak düşman ihtiras- larının önüne geçmeğe imkân kalmayacaktır. Bu, Atatürk’te, her şey bitti zannedilen bir zamanda da kurtuluş ümidinin sönmediğini, pek çoklarının düştüğü yeis ve ümitsizliğe asla kendisini kap- tırmadığını gösterir. Fakat, acıdır ki Mustafa Kemal Paşa tarafından yapılan bütün bu haklı itirazlar etkisiz kalır ve· ordunun terhisine sür’atle de- vam edilir. Çünkü genel kanaat, ıtilâf Devletleri ile herhangi bir mücadeleye giremeyeceğimiz, böyle bir mücadelenin aleyhimize sonuçlanacağı idi. O halde ıtilâf Devletlerini gücendirmeye- cek, Mondros Mütarekesi şartlarını yerine getirecektik. ıstanbul Hükümetinin görüşü ve davranışı bu idi. Padişah ve hükümetini saran bu umutsuzluğa rağmen, milletimiz, haksız işgal ve istilâlara karşı nefsini müdafaa yolunda her çabayı gösteriyor; memleketin çeşitli yörelerinde düşmanla mahalli kuvvetler arasında çarpışmalar oluyordu. Diğer taraftan mütecaviz dügmana karşı koymak ve kurtuluş çareleri aramak üzere Anadolu’da yer yer milli teşkilâtlar oluşturuluyordu. Ancak bütün bu kuruluşlar, ayrı ayn çalışmaları sebebiyle istenilen ölçüde etkili olamıyorlar, bütün memleketi kapsayan bir hareket ve birlik gösteremiyorlardı. Mütareke Türkiye’si, aklın alamayacağı derecede karışık bir Türkiye’dir. Bölgesel direnme hareketlerine öncülük eden Müdafaa-i Hukuk, Muhafaza-i Hukuk, Redd-i ılhak gibi cemiyetlerin yanı sıra özellikle ıstanbul’da güya kurtuluş çareleri arayan- yüzlerce cemiyet kurulmuştu. ıngiliz Muhipleri Cemiyeti, Wilson Prensipleri Cemiyeti, Türk-Fransız Muhipleri Cemiyeti, Cemiyet-i Akvam, Müzaheret Cemiyeti bunlann başlıcalarıdır. Kurtuluş çareleri değişikti. Bir kısmı ıngilizlerin, bir kısmı Fransızların hima- yesini istiyordu, bir kısmı Amerikan mandasını öneriyordu. Bir kısım kimseler de Mondros Mütarekesi gereğince padişah ve halife için hükümranlık hakkı tanınan küçük bir bölgede Osmanlı Devleti’ni sembolik olarak devam ettirme düşüncesinde idiler. Memleketin içinde bulunduğu karışıklıktan istifade çareleri arayan bazı cemiyetler de vatan toprakları üzerinde millî birliği par- çalayıcı faaliyetlere girişmişlerdi. Bu durum karşısında ciddi ve gerçek karar ne olabilirdi.Tarih kültürü çok geniş olan ve tarihten sonuç çıkarmasını çok iyi bilen Atatürk, gerçek kararı sezmekte gecikmedi. Bu vaziyet karşısında bir tek karar vardı. O da milli egemenliğe dayanan, ka- yıtsız şartsız bağımsız yeni bir Türk Devleti kurmak idi. Atatürk’e göre önemli olan “Türk milleti’nin haysiyetli ve şerefli bir millet olarak yaşamasıydı. Ne kadar zengin ve refah içinde olursa olsun, istiklâlden mahrum bir millet, medeni insanlık karşısında uşak olmak mevkiinden yüksek bir muameleye lâyık görülemezdi. Yabancı bir milletin himaye ve efendiliğini kabul etmek, insanlık va- sıflarından yoksunluğu, acizlik ve miskinliği itiraftan başka birşey değildi. Halbuki Türk’ün haysiyet ve gururu çok yüksek ve büyüktü. Böyle bir millet esir yaşamaktansa mahvolsun daha iyiy- di. Öyleyse Milli Mücadele’nin parolası “Ya istiklâl ya ölüm!” olacaktı. Artık Anadolu’ya geçerek Millî Mücadele bayrağını açmak gerekiyordu. ışte bu sıralarda, Mustafa Kemal Paşa’yı ıstanbul’dan uzaklaştırmak amacıyla, kendisine Dokuzuncu Ordu Müfettişliği teklif edildi. Mustafa Kemal Paşa, kendisine geniş salâhiyetler tanıyan bu vazifeyi kabul etti. 16 Mayıs 1919 günü Bandırma vapuru ile ıstanbul’dan hareket eden Mustafa Kemal Paşa,19 Mayıs 1919 sabahı Samsun’- da Anadolu topraklarına ayak bastı. Kendisinin Anadolu’ya gönderiliş gerekçesi, “Samsun ve çevresindeki asayişsizliği yerinde görüp incelemek ve tedbir almaktan ibaretti. Hükûmete verilen ınqiliz raporlarında, bu bölgede Türklerin, Rumlara karşı gerilla hareketine giriştikleri ve bölgenin asayişini bozdukları bildirilmekte ise de durum tam tersine idi. Bu bölgede, Pontus Rum Devleti kurma amacına yönelik geniş bir Rum faaliyeti vardı. Baskı gören Rumlar değil, Türklerdi. Rum Patrikhanesinden idare edilen Mavri Mira Cemiyeti bu bölgede kurduğu çeteler vasıtasıyla Türk köylerini basıyor, katliamlar yapıyor, yerli halkı yıldırmak istiyordu. Bu girişimlere karşı vatansever Türkler de mukabil çeteler oluşturmuşlar; bölge Rumları ile mücadeleye başlamışlardı. Bütün bu gerçeklere rağmen Mustafa Kema1 Paşa’ya verilen talimat gereğince bölge Türklerinin direnmeleri önlenecekti. Mustafa Kemal Paşa, görevi kabul için Ordu Müfettişliği sıfatı ve geniş salâhiyetler istedi. ıstanbul Hükûmeti bu istekleri de kabul etti. Saray ve ıstanbul Hükümeti, Mustafa Kemal Paşa’nın bu görevi yapacağını zannetmişti. Oysaki Mustafa Kemal’in düşünce- leri tamamen başka idi. Ama bu görev, kuşkuları çekmeksizin Anadolu ya geçmek için değerlendirilmesi gereken bir fırsattı. Kendisine verilen yetkileri de, geri alınıncaya kadar milletin menfaat- leri adına kullanmak vicdanî bir davranış idi. Esasen olayların akışı da kısa zamanda bunu ispatlayacaktı. Mustafa Kemal Paşa ıstanbul’dan ayrılmadan önce başta sadrazam olmak üzere kabine aza- larının hemen hepsi ile ve en sonunda Padişahla görüşmüştü. Fakat bu kişilerin hiçbirinde memleketi içinde bulunduğu badire- den kurtaracak bir enerji, bir ümit ışığı görmemiş, görememişti. ıstanbul Hükümetinin ve Padişahın davranışlarında ıtilâf Devletlerini gücendirmemek görüşünün ağır ezikliğini hissetti. Oysaki onların kararlarına uymak değil, karşı koymak lâzımdı. ışte Anadolu’ya bu gaye ile gidiyordu. Mustafa Kemal Paşa’nın ıstanbul’- dan ayrılırken yakın arkadaşlarına söylediği şu sözler bu bakımdan büyük önem taşımaktadır: “Düşman süngüsü altında milli birlik olamaz. Ancak hür vatan topraklarında memleketin istiklâli ve milletin hürriyeti için çalışılabilir. Bu gayeyi tahakkuk ettirmek üzere Anadolu’ya gidiyorum”. Mustafa Kemal Paşa, Anadolu’ya geçer geçmez planını uygulamaya başladı. 21 Mayıs 1919’da Kâzım Karabekir’e çekti. Telgrafta bu davranışını şöyle belirtiyordu: “Umumî durumumuzun aldığı vahim şekilden pek müteessirim. Millet ve memlekete borçlu olduğum en son vicdani vazifeyi yakından müşterek çalışma ile en iyi şekilde yerine getirmek mümkün olacağı kanaati ile bu son memuriyeti kabul ettim”. Mustafa Kemal Paşa, Samsun’a çıktıktan 2 gün sonra, 21 Mayıs 1919’da Genelkurmay Başkanlığına Samsun ve çevresindeki asayişsizliğin sebeplerini açıklayan ne ıstanbul Hükûmetinin ne de ıtilâf Devletleri temsilcilerinin hoşlanmadığı şu telgrafı çekti: “Rumlar bu bölgede, Pontus Hükümeti teşkili gibi bir safsata etrafında toplanmış ve Rum çeteleri hemen kâmilen siyasi bir şek- le dönüşmüştür”.11 22 Mayıs 1919’da Samsun’dan Sadaret’e gönderdiği raporu da şu cümle ile noktaladı: “Millet birlik olup hâkimiyet esasını, Türklük duygusunu hedef almıştır”. Bu anlamlı ifadede Anadolu’da beliren Milli Mücadele azmini sezme- mek mümkün değildir. ışte bu raporlar ıstanbul’a geldikten sonradır ki ıtilâf Devletleri temsilcileri ıstanbul Hükümetinden sordu: “Tanınmış bir Türk generalinin Anadolu’da ne işi vardır?” Bunun üzerine ıstanbul Hükûmeti, Anadolu’ya gönderdiği müfettişi geri çağırma girişimlerine başladı. Artık Anadolu’da başlayan Millî Mücadele,liderini bulmuş, dağınık ve bölgesel mukavemetler bir bayrak altında toplanmaya başlamıştı. Bunun ilk örneğini 22 Haziran 1919’da Mustafa Kema1 imzasıyla Amasya’dan bütün memlekete duyurulan bir ta- mimde görüyoruz. Bu genelgede kutsal bir ses işitiliyordu: “Vatanın bütünlüğü, milletin istiklâli tehlikededir. Milletin istiklâlini yine milletin azim ve kararı kurtaracaktır”. Bu cümleler Milli Mücadele’nin örgütlü olarak fiilen başladığının onun imzası ile bütün cihana ılânı idi. Bu genelge diğer bir maddesiyle beliren millî tehlike karşısında izlenecek ilk yolu da belirtiyordu: “Her vilâyetten seçilecek milletin güvenini kazanmış delegelerle, Anadolu’nun en emin yeri olan Sivas’ta derhal bir millî kongre toplanacaktır”. Mustafa Kemal Paşa, Amasya Tamimi adıyla ünlü bu genelgesini yaptıktan sonra Erzurum’a geçmek üzere 27 Haziran 1919’da halkın sevinç gösterileri arasında Sivas’a geldi. Şehirde kaldığı 1 günlük süre içinde, Erzurum Kongresi’ni takiben Sivas’ta yapılacak Kongre için ilgililere gerekli direktifleri vererek Erzu- rum’a hareket etti. Atatürk, 3 Temmuz 1919 günü Erzurum’a geldi. Kendisi der ki “Benim Erzurum’a gelişim, bütün milletin ateşten bir çember içine alınmış olduğu bir zamana tesadüf etti. Bütün millet bu çemberin içinden nasıl çıkılacağını düşünmekte idi”.15 Ilıca önlerin- de Erzurumlular tarafından coşkun bir şekilde karşılandığı zaman Çukurova da muhacir olarak bulunup Erzurum’a dönen ihtiyar Mevlüt Ağa i1e aralarında geçen konuşma, bu ateşten çember içinden mutlaka çıkılması gerektiği fikrini Atatürk’te daha da perçin- ledi. ıhtiyar, fakat dinç Mevlüt Ağa’ya Mustafa Kemal Paşa sordu: – Çukurova gibi verimli bir memleketten niye döndün? Yoksa geçinemedin mi? Mevlût Ağa derhal cevap verdi: – Hayır Paşam, geçimimiz çok rahattı. Son günlerde işittim ki ıstanbul’daki ırzıkırıklar, bizim Erzurum’u Ermenilere vereceklermiş. Geldim ki göreyim, bu namertler kimin malını kime veri- yorlar? Bu sözler, milletle beraber, millet için çalışmak üzere Erzurum a gelen Mustafa Kemal Paşa’yı çok duygulandırmış, gözleri- ni yaşarmıştı.Etrafındakilere döndü ve : -“Bu milletle neler yapılmaz. Atatürk, Erzurum’a gelişinden 5 gün sonra,8/9 Temmuz 1919’da “Sine-i millette bir ferd-i mücahit olarak çalışmak üzere çok sevdiği askerlik mesleğinden ve görevinden istifa etti. Artık bir millet ferdi olarak, milletten kuvvet, kudret ve ilham alarak tarihi vazifesine devam ediyordu. Askerlikten istifasını takiben Erzurumluların isteği üzerine Vilâyat-ı Şarkiye Müdafaa-i Hukuk-u Milliye Cemiyeti Erzurum şubesinin Heyet-i Faale başkanlığına getirildi. Cemiyet,o günlerde daha evvelce alınan bir karar gereğince doğu illerini kapsa- yan bir kongrenin hazırlıkları içinde idi. Mustafa Kemal’in Heyet-i Faale reisi olarak bu kongreye iştiraki mümkündü; fakat o, bu kongreye özellikle Erzurum’dan üye olarak iştirak etmek istiyordu. Ne çare ki Erzurum üyeleri evvelce seçilmişti; ama buna da Bir çözüm bulundu. Erzurum’un iki değerli evlâdı, Kâzım Yurdalan ve Cevat Dursunoğlu Erzurum üyeliğinden istifa etmek su- ‘ retiyle yerlerini Mustafa Kemal ve Rauf Bey’e bıraktılar. Bu suretle Mustafa Kemal Paşa’nın kongreye girişi meşruluk kazandı. Erzurum Kongresi,23 Temmuz 1919’da tek katlı bir ilkokul salonunda 62 delegenin iştirakiyle toplanmıştı. Kongre bir kurucu meclis gibi çalışarak 14 gün devam etti ve 7 Ağustos 1919 da çalışmalarına son verdi. Kongreyi geçici başkan olarak Erzurum delegelerinden Hoca Raif Efendi açmış, delegelerin isim okunarak yoklaması yapıldıktan sonra başkanlık seçimine geçilmişti. Yapılan oylamada Mustafa Kemal Paşa başkan seçildi. Millî Mücadele’ye bayrak olan bir kongrenin Erzurum’da toplanışı bir tesadüfün eseri değildi; Mondros Mütarekesi’nden sonra müdafaa şuurunun en keskin bir şekilde meydana çıktığı bölgelerden biri Erzurum idi. Zira Mütareke hükümlerine göre asır- larca şehit kanıyla sulanmış Erzurum topraklarını da içine almak üzere bir Ermenistan kurulması isteniyordu. Bu durum, bölgedeki millî birlik ve mukavemet şuurunu daha da bileyledi. Keza Kongre’ye Doğu Karadeniz il ve kasabalarını temsil etmek üzere 17 delege ile iştirak eden Trabzon’da da Pontus tehlikesi vardı.

Bölge Rumları, Mondros Mütarekesi’nden faydalanarak Doğu Ka- radenız şehirlerini kapsayacak bir Pontus Rum Devleti kurma ha- yali içindeydiler. Bu bakımdan Doğu Anadolu şehirleri ile tehli- ke müşterekti. Erzurum Kongresi güç şartlar altında toplanıyordu. Çünkü Kongre üyelerinin vilâyetlerce gerek seçiminde, gerekse seçilen- lerin Kongre’ye gönderilmesinde büyük güçlükler çıkarılıyordu. Mülkî âmirlerin büyük kısmı, ıstanbul Hükûmetinin baskısı ile de- legeleri korkutuyorlar, yola çıkmalarını engelliyorlar, hatta bazı vi- lâyetler kesin olarak delege göndermemekte direniyorlardı. Elâ- zığ, Diyarbakır ve Mardin illerinden seçilen üyeler valilik baskısı sebebiyle yola çıkmaktan alıkonulmuşlar, dolayısıyla Kongre’ye iştirak edememişlerdi. Bu sebeple Kongre’nin toplanabilmesi için Müdafa-i Hukuk-u Milliye Cemiyeti Erzurum şubesinin gayretle- ri yanında Mustafa Kemal Paşa tarafından da ciddî teşebbüsler- de bulunmak icap etti. Vilâyetlerin herbirine açık telgraflar gön- derilmekle beraber, bir taraftan da şifre telgraflarla valilere, ko- mutanlara gerektiği şekilde tebligatta bulunuldu. Nihayet yeteri kadar temsilci getirtilip Kongre’yi toplamaya muvaffak olundu. ışte bu şartların oluşturduğu hava içinde gerçekleştirilen Er- zurum Kongresi, Vilâyat-ı Şarkiye Müdafaa-i Hukuk-u Milliye Ce- miyeti Erzurum Şubesi ile Trabzon Muhafaza-i Hukuk Cemiye- ti’nin müştereken hazırladığı bir Kongre idi. O günkü mülkî taksi- matta Trabzon’un kapsadığı Doğu Karadeniz il ve il elerinden 17 ç , Erzurum un kapsadığı il ve ilçelerden 25, Sivas’ın kapsadığı il ve ilçelerden 14, Bitlis’ten 4 ve Van’dan 2 delegenin iştiraki ile top- lam 62 üye ile toplanmıştı. Bugünkü idarî taksimat gözönüne alındığı takdirde 30’a yakın Doğu Anadolu ve Doğu Karadeniz illerini ve bunların ilçelerini kapsamaktadır. Erzurum Kongresi’nin toplanışı ve çalışmalarına başlamasıyla İstanbul da Saray ve Hükûmet tarafından, Anadolu’da yükse- len bu kurtuluş sesini boğmak için yoğun bir faaliyet başladı. Ajarrs- larla Mustafa Kemal’in devlete başkaldıran bir asi olduğu, Erzurum Kongresi’nin kanunsuz toplandığı ilân edildi. Mustafa Kemal 21 Paşayı tutuklamak için her türlü tedbire başvuruldu. İstanbul Hükûmeti, Erzurum Kongresinin dağılmasını, Kongre ye katılanla- rın yakalanarak İstanbul Divan-ı Harbine sevklerini emretti ise de millet fertlerini saran o zamanki millî hava içinde hiçbir makam bu emri yerine getirmeye teşebbüs edemedi. işte bu derece güç şartlar içinde gerçek bir vatan aşkıyla her türlü tehlikeyi göze alarak toplanan Erzurum Kongresi Türk tarihinde önemli bir dönüm noktası oldu. Türk Kurtuluş Savaşının ilk temelleri bu Kongre’de atılmış, alınan tarihî kararlar Millî Mücadele’nin temel kurallarını oluşturmuştu. Erzurum Kongresi ka- rarları şu şekilde özetlenebilir: 1- Doğu illeri ile Trabzon ve Canik sancağı hiçbir sebep ve bahane ile Osmanlı topluluğundan ayrılması mümkün olmayan bir bütündür. ‘ Bu demekti ki ne doğu illeri Ermenistan sevdasıyla, ne Kara- deniz illeri Pontus hulyasıyla ana vatandan ayrılmayacaktır. Bu karar, vatanı ve milleti bölmek isteyenlere karşı ilk esaslı ihtardı. 2- Her türlü yabancı işgal ve müdahalesine karşı, millet birlik olarak kendisini müdafaa ve mukavemet edecektir. Bu madde ile milletin, her türlü işgal ve müdahaleyi kesin olarak reddettiği, birlik halinde direneceği bildiriliyordu. Vatan top- raklarına yönelik hiçbir işgal ve müdahale, karşılıksız kalmaya- caktı. Millet işgal ve istilâyı birlik halinde püskürtmeye kararlıydı. 3- Vatanın ve istiklâlin muhafaza ve teminine ıstanbul Hü- kûmeti muktedir olamadığı takdirde, gayeyi temin için Anado- lu’da geçici bir hükûmet kurulacaktır. ıstanbul Hükûmetinin hali ve tutumu belliydi; güçsüz ve be- ceriksizdi. Memleketi Mondros Mütarekesi ile kayıtsız şartsız ga- lip devletlere teslim etmişti. İlkeyi uçurumun kenarından ancak ve ancak millî iradeye dayanan bir hükûmet kurtarabilirdi; bu mut- laka gerçekleştirilecekti. Esasen Erzurum Kongresi bu amaca yö- nelik ilk adımdı. 22 4- Kuva- i Mill’ y ıyeyı amıl ve ırade-ı mılliyeyi hâkim kılmak esastır. Kuva-yi Milliyeden kasdedilen millî kuvvetler milletin bağrın- dan çıkacak millî bir ordu idi. Bu ordu, milletin kutsal gayesi uğ- caktdıa Millîle âdarz hve eğilimleri yönünde mutlaka zafere ulaşa- eyi akim kılmak aynı zamanda demokratik bir esastı. Bu esasta Cumhuriyet rejiminin ilk kıvılcımlarını sezme- mek mümkün değildi. 5- Hristiyan azınlıklara siyasî hakimiyet ve sosyal dengemizi bozan imtiyazlar verilemez. Memleketteki azınlıklar yer yer siyasî egemenlik davasına kal- kışmıştı. Memleket bütünlüğünü bozucu, vatanı parçalayıcı bu gibi davranışlara imkân verilmeyecekti. Azınlıklara sosyal dengemizi bozan ekonomik, hukuksal ve kültürel -her ne çeşit olursa olsun- ayrıcalıklar ve üstünlükler tanınmayacaktı. 6- Manda ve himaye kabul olunamaz. Türk milleti her şeyi göze alarak istiklâli için silâha sarılmıştı. Hiç kimseden lûtuf ve yardım beklemiyordu; yabancı devletler- den merhamet istemiyordu. Her ne pahasına olursa olsun istik- lâl mutlaka gerçekleşecekti. Parola “Ya istiklâl ya ölüm” idi. 7- Milli Meclis’in derhal toplanmasına ve hükûmet işleri- nin meclisin denetimi altında yürütülmesine çalışılacaktır. MilletılMe evletlerinin baskısı ve Padişah fermanı ile kapatılmış olan clısı derhal toplanmalı, hıikûmetin millet ve memleke- tin mukadderatı ile ilgili vereceği her türlü karar böyle bir mecli- sin denetiminden geçirilmeliydi. Hükûmet kararları ancak bu şe- kilde meşruluk kazanacaktı. 8- Milletimiz insanî ve asrî gayeleri tebcil, fennî, sınaî ve ik- tisadî hal ve ihtiyacımızı takdir eder. Bu cümle ile Türk milletinin yeniliklere açık ruhu belirtiliyor- du. Denilmek isteniyordır ki Türk milleti insanî ve uygar amaçla- rın değerini bilen ve kavrayan bir millettir. Nitekim Atatürk mille- tin çehresini değiştiren büyük inkılâplara başladığı zaman “yap- tığımız ve yapmakta olduğumuz inkılâpların gayesi, milletimizi her 23 ıu – nynx xsxnx Hz n za `nzıllx ıaıı,ı. bakımdan uygar bir toplum haline getirmektir. ınkılâplarıııızın te- mel kuralı budur”,1 diyecekti. Kararda geçen “Milletimiz fennî. sınaî ve iktisadî hal ve ihtiyacımızı takdir eder” ifadesinde de ha- rap bir memleketi bayındır hale getirmek için gelecekte gerçek- leştirilecek kalkınma hamlelerine işaret edilmekte idi. Erzurum Kongresi, memleketin bütününü ilgilendiren bu ta- rihî kararlarıyla bölgesel bir kongre olmaktan çıkmış, kendisinden sonra gelişecek tüm olayları büyük ölçüde etkilemişti. Zira Sivas Kongresi kararları, Erzurum Kongresi kararlarına dayandı. Misak-ı Millî’nin esasında Erzurum Kongresi kararları yer aldı. Türkiye Bü- yük Millet Meclisi’nin toplanış ve açılış gerekçesi Erzurum Kong- resi kararlarına oturtuldu. Mudanya ve Lozan antlaşmalarının bağımsızlığı savunan ruhu; ilhamını Erzurum Kongresi kararların- dan aldı. Curnhuriyet rejiminin ruhu, irade-i milliyeyi hâkim kı1- mak esasında toplandı. Ve nihayet “Milletimiz insanî ve asrî ga- yeleri tebcil eder” cümlesiyle Atatürk inkılâplarının ilk kıvılcımları Erzurum Kongresi’nde parıldadı. Sonuçları bakımından bu derece önem taşıyan Erzurum Kongresi için Mustafa Kemal Paşa, kapanış konuşmasında “Ta- rih, bu Kongremizi şüphesiz ender ve büyük bir eser olarak kaydedecektir” ifadesini kullandı. Erzurum Kongresi, 7 Ağustos 1919 günü -kendisi adına bü- tün yetkileri kullanacak- 9 kişilik bir Heyet-i Temsiliye seçerek ça- lışmalarına son verdi. Şimdi Heyet-i Temsiliye’yi ve onun başka- nını büyük bir görev bekliyordu. Erzurum Kongresi’nde parlayan kıvılcımı söndürmemek, Sivas’ta onu meş’ale haline getirerek millî kurtuluşa daha emin adımlarla yürümek gerekiyordu. Bu sebep- ledir ki Mustafa Kemal Paşa, doğu illerinin mukadderatı için top- lanan Erzurum Kongresi’ni -gayesiı>i daha da genişleterek- bu amaca yöneltmek istedi. Bu sebepledir ki Erzurum Kongresi’ni Sivas Kongresi’ne bağlayarak Millî Mücadele’ye memleket yü- zeyinâe genişlik kazandırdı. Sivas Kongresi günlerinde de memleketin içinde bulunduğu ağır mütareke şartları bütün acılığı ile devam ediyordu. Mondros Mütarekesi’nin milletimiz aleyhirıe haksız ve insafsız bir şekilde uy- gulanması, ızmir’e çıkmış olan Yunanlıların ıtilâf devletlerinden aldığı cüretle Anadolu’nun içine doğru ilerlemesi, çeşitli şehirle- rimizin işgali Sivas Kongresi günlerinde de birbirini izledi. ışte böyle bir hava içinde Mustafa Kemal Paşa, bir kısım Heyet-i Temsiliye üyeleriyle beraber Sivas Kongresi’ne iştirak etmek üzere 2 E lül 1919’da Erzurum’dan Sivas’a geldi. Sivas, Millî Mücadele liderini emsalsiz sevgi gösterileri ve coşkun bir sevinçle karşıladı. Sivas Kongresi, 4 Eylül 1919 günü o zamanlar “Mekteb-i Sultanî” olarak kullanılan bir binanın salonunda, 38 delegenin iştiraki ile toplandı. Kongre 8 gün devam etti ve 11 Eylü1919’da Heyet-i Temsiliye seçimini takiben bir beyanname yayımlayarak çalışmalarına son verdi. ılk oturumda yapılan oylamada Mustafa Kemal Paşa. başkan seçildi. Erzurum Kongresi’ni takiben bütün memleketi temsil eden böylesine önemli bir Kongrenin özellikle Sivas’ta toplanışı, şeh- rin stratejik durumu ile ilgili idi. Anadolu’nun ortasında yer alan bu şehrimiz -mütareke şartları gereğince ıtilâf devletlerini temsi- len bazı subaylar bulunmasına rağmen- işgal altında değildi. Ulaşım bakımından Anadolu yollarının birleştiği bir kavşak durumun- da idi: o günkü imkanların elverdiği ölçüde çeşitli Anadolu şehir- lerine şu veya bu şekilde bağlanabiliyordu. Her ne kadar Fransızlar Adana üzerinden, İngilizler Samsun’dan şehri işgal tehdidinde bulunuyorlarsa da Mustafa Kemal Paşa, böyle bir i alin düşmana çok pahalıya şg mal olacağını hesaplıyordu. Bütün bu avantajları yanında Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Sivas Şubesi e ,şehirde oldukça iyi teşkilatlanmıştı. İşte bu şartların oluşturduğu hava içinde gerçekleşen Sivas Kongresi doğrudan doğruya Mustafa Kemal’in çağrısı üzerine toplanmış , P bir millî Kongredir. Kongre nin 38 üyesinden 31’ini Batı ve Orta Anadolu illerinden gelen üyeler, 7’sini ise Doğu Anado- lu illerini temsilen Erzurum Kongresi’nce seçilen Heyet-i Temsili- lllLI L. W ye oluşturmuştu. Böylece Batı ve Orta Anadolu illerinden seçi- len delegelerle Doğu illerini temsilen gelen Heyet-i Temsiliye, Si- vas Kongresi’ne memleket çapında bir genişlik ve bütünlük kazandırdı Tarihî bir gerçek olarak belirtmek gerekir ki Sivas Kongresi’- nin toplanışı sırasında da -Erzurum Kongresi’nde olduğu gibi- ıs- tanbul Hükûmeti ve idarecileri büyük engeller çıkardılar. Bu sebepledir ki Ankara ve diğer bazı şehirlerimizden valilik baskısı ile delege seçilemedi. Bazı vilâyetlerden seçilen delegeler de aynı baskı nedeniyle yola çıkmaktan alıkonuldu, dolayısıyla Kongre’- ye iştirak edemedi. Sivas Kongresi’nin toplanı`ırıaması için Sivas’ta bulunan Fransız Jandarma Müfettişi Brüno da baskı yaptı. Vali Reşit Paşa ile gö- rüşerek böyle bir Kongre gerçekleştiği takdirde Sivas’ın işgal edi- leceğini ve Kongre’nin dağıtılacağını bildirdi. ıngilizler de Sam- sun üzerinden Sivas’ı işgal edecekleri tehdidinde bulundular. Fakat Mustafa Kemal’in her güçlüğü aşan azmi önünde, bütün bu teh- ditler sonuçsuz kaldı ıstanbul Hükûmeti Erzurum Kongresi’nde yaptığı gibi Sivas Kongresi sırasında da bütün gücüyle Mustafa Kemal’i tevkife yö- nelmişti. Anadolu’nun hemen her valisine telgraflar çekilerek Mustafa Kemal’in ne pahasına olursa olsun tutuklanarak ıstan- bul’a gönderilmesi isteniyordu. Bunu gerçekleştirmek üzere vali- liklere, mutasarrıflıklara yeni atamalar yapıldı. Fakat hiçbir idare- ci, şahlanan millî irade ve miUî hava içinde ıstanbul Hükûmetinin isteklerini yerine getirmek cesaretini gösteremedi. Sivas Kongresi’nin diğer bir özelliği de delegelerin vatanın kur- tuluşu ve milletin mutluluğundan başka hiçbir kişisel maksat izle- meyeceklerine, mevcut siyasî partilerden hiçbirinin amaçlanna hiz- met etmeyeceklerine dair Kongre’de yemin etmeleri olmuştu. Bu suretle Millî Mücadele’nin hiçbir siyasî parti adına yapılmadığı, ta- mamen milleti ve memleketi Curtarma amacına yönelik bir hare- ket olduğu açıkça belirtilmiş oluyordu. Sivas Kongresi kararları şu şekilde özetlenebilir: 1- Millî sınırlar içinde bulunan vatan parçaları bir bütün- dür; birbirinden ayrılamaz. Evvelce toplanan Erzurum Kongresi, Doğu Anadolu ve Do- ğu Karadeniz vilâyetlerinin hiçbir sebep ve bahane ile anavatan- dan ayrılamayacağını ilân etmişti. Sivas Kongresi sahip olduğu tam yetki ile bu karara bütün memleketi kapsayan bir genişlik ka- zandırdı. 2- Her türlü işgal ve müdahaleye karşı, millet birlik olarak kendisini müdafaa ve mukavemet edecektir. Erzurum Kongresi’ni toplanmaya davet eden başlıca tehlike Doğu Karadeniz Bölgesinde kurulması düşünülen Pontus Rum devleti ile Doğu Anadolu illerini içine alacak bir Ermenistan teh- likesi idi. Sivas Kongresi, batıdan gelen Yunan tehlikesini de göz- önüne alarak, vatan topraklarına yönelik hiçbir işgal ve müda- halenin karşılıksız kalmayacağını mütecaviz düşmana açıkça bil- diriyordu. 3- ıstanbul Hükûmeti, haricî bir baskı karşısında memle- ketimizin herhangi bir parçasını terk mecburiyetinde kalırsa va- tanın bağımsızlığını ve bütünlüğünü temin edecek her türlü ted- bir ve karar alınmıştır. Bu madde ile ıstanbul Hükûmetinin millet menfaatlerine ay- kırı herhangi üir karar veya davranışına milletin kayıtsız kalma- yacağı, gerektiğinde millî iradeye dayanan bir hükûmetin derhal kurulacağı açıkça belirtiliyordu. 4- Kuva-yı milliyeyi âmil ve irade-i milliyeyi hâkim kılmak esastır. Erzurum Kongresi’nde belirlenen bu kural, Sivas Kongresi’- nde perçinleştiriliyordu, Memleketi kurtaracak tek kuvvet, millî ordu idi. Bu ordu, milletin iradesi ve eğilimleri yönünde savaşa- câk, bağımsızlık mutlaka gerçekleşecekti. Millet artık egemenliği- ni kendi eline almıştı; kendi hâkimiyetinden başka hiçbir güç ta- nımı5ıordu. Bu esas gelecekteki Cumhuriyet rejiminin esasırtı oluş- turuyordu. 5- Maıtda ve himaye kabul olunamaz. Erzurum Kongresi’nde karar altına alınan bu görüş, Sivas Kongresi’nce de onaylanarak Millî Mücadele’nin temel kuralı ha- ş hareketinin p arolası hiçbir devle- line getirili ordu. Millî kurtulu ” klâl ya ölüm. ü tin merhametine sığınmaksızın Ya isti 6- Millî iradeyi temsil etmek üzere Millet Mectisi’nin der- hal toplanması mecburidir. , Erzurum Kongresi kararlarında da belirtilen bu istek artık bir mecburiyet olarak gösteriliyordu. Aksi takdirde hükûmet karar- ları millî iradeyi yansıtmayacaktı. miyetler “Anado- e ile millî vicdandan doğan ce 7- Aynı gay y ” lu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemi eti adı altında birleşti- rilmiştir. Erzurum Kongresi, Doğu Anadolu ve Doğu Karadeniz Böl- elerindeki millî cemiyetleri “Şarkî Anadoiu Müdafaa-i Hukuk bir merkezde toplamıştı. Sivas Kongresi, bu ör- Cemiyeti” adıyla ç güte -bütün Anadolu ve Rumeli Cemiyetlerını de i ine almak ç pında bütünlük kazandırdı. “-. tarafından bir Heyet-i Temsiliye seçimiŞtır. Erzurum Kongresi, Doğu illerini temsilen 9 kişilik bir Heyet-i e se mi ti. Sivas Kon resi’nce 6 kişi daha seçilmek su- Temsiliy ç ş” s bu suretle Türkiye Bü- yet-i Temsiliye genişletilmişy- retiyle “He ‘ ük Millet Meclisi açılıncaya kadar memleket mukadderatında e y ul olu turulmuştu. gâne söz sahibi bır kur ş Sivas Kongresi, Erzurum Kongresi kararlarını enışleterek, bu kararlara bütün memleketi kapsayan bir nitelik kazandırması ba- k ımından ınkılâp Tarihimizde büyük öneme sahip bir Kongre’- İ elerinin, bütün memlekete şamil olması sebebizen bütün dır. y , Mücadele başlangıcında Türkiye nin mukadderatını ç milletin tek vuc ut halinde birlik olduğunu dünyaya ilân eden mil- lî bir Kongre’dir. Bunun içindir ki tesirleri Erzurum Kongresı nden daha geniş oldu. ş , Sivas Kongresi’nden sonra Mustafa Kemal Pa a nın amacı en kısa zamanda Anadolu’da millet temsilcilerinden oluşan bir meclis to lamak ve bu meclisin kuracağı hükûmet ile Millî Müca- p adam, bu büyük işi dele’yi bir merkezden idare etmek idnden sonra da Heyet er ekleştirmek üzere Sivas Kongres -i Tem- g ç 28 siliye Reisi sıfatıyla millî teşkilâtın kuvvetlenmesi yolunda -bütün engelleri aşarak- azimle çalıştı. Bu devre esnasında Mustafa Ke- mal ve Heyet-i Temsiliye i1e temas temini ve anlaşma zemini ara- yan ıstanbul Hükûmeti, temsilcileri vasıtasıyla 20-22 Ekim 1919 tarihleri arasında Amasya’da onunla görüşmüş ve bir Millet Mec- lisi toplanmasına ikna olmuştu. Bu görüşme ınkılâp Tarihimizde “Amasya Mülâkatı” olarak bilinmektedir. Mustafa Kemal , Meclisin Anadolu’da toplanmasını istemesine rağmen, Meclis 12 Ocak 1920’de ıstanbul’da toplandı. Fakat ıngilizlerin ve gerekse onlara âlet durumunda olan hükûmet adamlarının baskısı sebe- biyle olumlu bir faaliyet gösteremedi. Sadece Erzurum ve Sivas Kongrelerinin esaslarını “Misak-ı Millî” halinde kabul ve ilân etti. Mustafa Kemal Paşa, 27 Aralık 1919’da bir kısım arkadaşları j ve Heyet-i Temsiliye üyeleri i1e beraber Ankara’ya gelmişti. Artık Millî Mücadele Ankara’dan yönetiliyor, ıstanbul’daki asker ve si- vil birçok vatansever, Bağımsızlık Savaşında görev almak üze- re Ankara’ya geliyordu. Bir süre sonra,16 Mart 1920 tarihinde ıstanbul, ıtilâf devletleri tarafından fülen işgal edildi; şehir yaban- , cılar tarafından tamamen askerî kontrol altına alınmıştı. Bu şart- lar altında Meclis de faaliyet gösteremeyeceğini anlayarak dağıl- _ dı; zaten bu sıralarda milletvekillerinin bir kısmı da ıngilizler tara- fından tutuklanmış bulunuyordu. Mustafa Kemal, ıstanbul’un işgali üzerine valiliklere ve kolordu komutanlıklarına talimat vererek Ankara’da toplanacak fevkalâ- de salâhiyete sahip bir meclise yeni temsilciler seçmelerini bildir- di. Seçimler sür’atle sonuçlandi. Nihayet 23 Nisan 1920’de yur- dun her bölgesinden gelen millet temsilcileriyle Ankara’da Türki- ye Büyük Millet Meclisi açıldı. Mustafa Kemal, millet iradesini ve 1 egemenliğini temsil eden bu Meclise ve onun hükQmetine de baş- kan seçilerek artık Türk bağımsızlık mücadelesinin her bakımdan , askerî, siyasî ve sosyal lideri oldu. Ama memleketin içinde bu- lunduğu şartlar, kendisinin omuzlarına yüklenen görev gerçek- ten çok ağırdı. Tarihten silinmek istenen bir milltin ölüm kalım savaşının,. istiklâl mücadelesinin Iiderliğini yapıyordu. Ankara’da Millet Meclisi’nin açılması, milli bir hükûmetin ku- rulması üzerine Padişah ve ıstanbul Hükûmeti de millî mücade- leyi daha geniş ölçüde baltalama yollarına sapmıştı. Anadolu’da binbir fedakârlıkla oluşturulan ı’nillî kuvvetlere karşı halife ve pa- dişah orduları kuruluyor, başta Atatürk olmak üzere Millî Müca- dele kahramanları, âsi sayılarak idama mahkûm edilmiş bulunu- yordu. Diğer taraftari ızmir’e çıkan Yunanlılar da Anadolu içleri- ne doğru taarruza hazırlânıyordu. Mütareke ile örgütlü ordu res- men dağıtılmış, silâhları alınmış olduğundan, işgal altındaki yö- relerde düşmana ancak mahallî kuvvetler ve gönüllü müfrezeler karşı koyuyordu. Bu düşman saldınlarının yanı sıra Anadolu’nun bazı yörelerinde Anzavur gibi, Çopur Musa gibi, Postacı Nâzım gibi aldatılmış kişilerin elebaşılık ettiği iç isyanlar devam ediyor- du. Bütün bu iç ve dış güçlüklere, zor şartlara rağmen Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmeti, kısa zamanda duruma hakim ola- rak düşman kuvvetlerine karşı çeşitli cephelerde büyük başarılar kazanmaya başladı. Doğu cephesinde XV. Kolordu Komutanı Kâ- zım Karabekir komutasındaki kuvvetlerimiz büyük başarılar ka- zandı. Bu bölgede Oltu; Sarıkamış ve Kars’ı işgal suretiyle sınır şehirlerimize tecavüz eden Ermenilere karşı 28 Eylül 1920’de ta- arruza geçilerek, merkezi Erivan’da bulunan Ermeni Cumhuriyeti yeti ordusu mağlup edildi ve 29 Eylül 1920’de Sankamış, 30 Ekim…